Het woord “sekte” heeft in het Nederlands een negavtieve lading. Er zijn een aantal andere termen voorgesteld, waarvan “nieuwe religieuze beweging” de meest neutrale is. Deze is echter moeilijk toe te passen op de mormoonse kerk, die meer dan 180 jaar oud is.
In dit artikel wordt de term “manipulatieve groep” gebruikt, verwijzend naar een belangrijk kenmerk dat sekten met elkaar gemeen hebben: het beïnvloeden van de emoties, gedachten en het gedrag van hun leden.
Waarom dan “manipulatief” en niet het neutralere “beïnvloedend”?
De reden hiervoor ligt in de asymmetrische relatie tussen het groepsbelang en het belang van het individu. Beïnvloeden is een normale vorm van interactie tussen mensen. Ouders beïnvloeden hun kinderen, leidinggevenden hun werknemers, bedrijven consumenten, enzovoorts.
Degene die de invloed uitoefent, laat zich echter ook beïnvloeden door het individuele belang van degene die beïnvloed wordt, en staat open voor feedback daarover. Ouders hebben doorgaans het beste voor met hun kinderen, werkgevers hebben aandacht voor de persoonlijke ontwikkeling van hun werknemers en bedrijven laten zich leiden door de wensen van consumenten.
Bij manipulatieve groepen is het beïnvloedingsproces niet wederkerig. Het belang van de groep gaat boven het belang van het individu. Het individu heeft weinig tot geen invloed op de leiding van de groep, terwijl die leiding wel het dagelijkse leven van de leden tot in de kleinste details bepaalt (voeding, kleding, vermaak, etc.).
Het is deze asymmetrie van de relatie tussen de (leiding van) de groep en de leden, die de groep manipulatief maakt en niet enkel beïnvloedend.
Manipulatieve processen
Deze asymmetrische beïnvloeding vindt plaats met behulp van manipulatieve technieken, zoals:
- Angst- en schuldgevoelens opwekken;
- Een sterke wij-zij mentaliteit cultiveren;
- Groepsdenken bevorderen, zelfstandig denken ontmoedigen;
- Strenge leefregels opleggen;
- Straffen en belonen;
- Sociale controle en groepsdruk uitoefenen;
- Overbelasting en stress veroorzaken;
- Informatie van buitenaf ontmoedigen;
- Zwart-wit denken, polariseren.
Autoritaire structuren
Maar ook zonder centrale aansturing zijn er randvoorwaarden waaraan voldaan moet worden om dergelijke processen langdurig in stand te houden. Manipulatieve processen gedijen goed in groepen met de volgende structuurkenmerken:
- Hiërarchisch, top-down bestuur;
- Veel bestuurlijke lagen;
- Autoritaire, ondemocratische besluitvorming;
- Ondoorzichtige financiële structuur;
- Eigen, vaak gelaagde informatievoorziening;
- Naar binnen gekeerd, geïsoleerd;
- Uitgebreid controle-apparaat;
Net als bij manipulatieve processen komen ook autoritaire structuren niet exclusief voor in manipulatieve groepen en is het niet noodzakelijk dat dergelijke structuren op een vastomlijnd moment doelbewust opgezet worden om mensen te misleiden.
Variatie en gradatie
Manipulatieve processen en autoritaire structuren komen voor op veel plaatsen waar mensen samenleven. Soms worden ze doelbewust en stelselmatig ingezet, soms ontstaan ze spontaan en incidenteel. Ook zijn niet al dit soort processen en structuren in iedere manipulatieve groep altijd in gelijke mate aanwezig. Bovendien zijn manipulatieve processen en autoritaire structuren meestal niet de enige eigenschappen van een organisatie, en hun belang in het grotere geheel kan variëren. Kortom, niet alle manipulatieve groepen zijn gelijk.
Behalve dat zulke groepen onderling van elkaar verschillen, zijn ze ook intern niet altijd volkomen homogeen. Als de groep groot is, kunnen er geografische en culturele verschillen bestaan tussen landen en continenten. Als een groep al een tijdje bestaat kan er sprake zijn van een ontwikkeling in de tijd, van niet-manipulatief naar manipulatief of omgekeerd.
De mormoonse kerk als manipulatieve groep
De impact van een manipulatieve groep op een willekeurig individu kan bepaald worden met behulp van modellen en vragenlijsten van diverse onderzoekers zoals journalisten, psychologen en overheidsinstanties.
Hieronder vind je een aantal links naar zes van deze lijsten, toegepast op de mormoonse kerk. Op de eerste lijst zijn alle antwoorden uitvoerig onderbouwd. Dit artikel is dus erg lang maar hopelijk herkenbaar voor lezers die bekend zijn met de mormoonse kerk. De vragen op de overige lijsten zijn alleen met ja of nee beantwoord. Voor een deel overlappen deze lijsten elkaar (zij betreffen tenslotte hetzelfde onderwerp) maar voor een deel vullen zij elkaar ook aan doordat zij vanuit verschillende perspectieven zijn opgesteld.
- Hugo Stamm (de mormoonse kerk voldoet aan 40 van de 45 criteria op deze lijst, ofwel 89%)
- Het BITE/model van Steven Hassan (52 van de 61 criteria, 85%)
- Het Cult Education Institute (19 van de 20 criteria, 95%)
- De International Cultic Studies Association (15 van de 15 criteria, 100%)
- Het Berufsverband Deutscher Psychologinnen und Psychologen (25 van de 28 criteria, 89%)
- Het Informatie- en Adviescentrum inzake Schadelijke Sektarische Organisaties (15 van de 20 criteria, 75%)
Conclusie
De mormoonse kerk vertoont relatief veel eigenschappen van een manipulatieve groep vanwege haar autoritaire, hiërarchische structuur en haar vergaande en eenzijdige invloed op, en controle van het gedrag, de emoties en gedachten van haar leden.